A monthly lifestyle magazine

Aizawl, Mizoram.

Wednesday, September 15, 2010

Private School leh Zirtirtute (From Thlifim April 2009)

- Remruata Renthlei Kum zabi sawmhnih pakhat a ni tawh a, hmasawnna chungchangin kan nunphung a khawih. Hmasawnna tangkai kan sawi a, chu mai a ni lo, employment chungchang chu kan khel ril theih ber a ni.
Mahse, thalai tan chung hmasawnna hman tangkai chu mahni thawhchhuah atanga beisei harsa tak a ni a, lehkhathiam sang thenkhat hlawh chu thla khatah Rs. 4500/- te a ni.
Guest Lecturer
Tun hma deuh chuan Guest lecturer a lar hle a. College-a guest lecturer ni tur chuan master degree neih a ngai a. guest lecturer nih chu thil harsa tak a ni a, an hlawh erawh chu Rs. 4500/- chauh a ni thung. Chutah sawrkarin a thlauhthlak leh mai hlauin, “DPC hmachhawn nawn lovin sawrkar hian min la nghal mai rawh se, DPC kan paltlang tawh tho,” an ti a. Nawr tak taka sawrkar nawr turin an inring hman hle a nih kha.
Tunah chuan Guest Lecturer te an awm tawh lo; sorkar hnuaia lecturer nghet lote pawh contract vek an ni tawh a ni.
Education volunteer Nikum hmasa lawk khan sawrkarin zirtirtu hna thawk turin education volunteer a la a. A tul chuan ram hnuaia naupang awm pawh lehkha va zirtir dawrh dawrh khawpa inpe zo tura beisei an ni a. Thla khata an hlawh tur chu Rs. 2800/- a ni. Chutianga thawk tura inhuam zawng zawngin chu hna chu an chang pha lo mai ni lovin party recommend-te a ngai niin thenkhat chuan an sawi a, a nghet pawh ni lo lehnghal. Pre-service teacher training nei tawhte phei chu sawrkar thil tih danah an lungchhe hial a nih kha.
Private sikul a tam em em. Zirtirtu hna thawk tur an tam. Mahse, graduate chin hlawh tlaâglawn chu thla khatah Rs. 3000-3500/- te a ni a. Pawl 10 pass tam tak sawrkar hnaa lutte basic pay vel a ni. A duh apiang tan private zirtirtu hna chu thawh tur a awm lo va, pû ber nena inhmuh thiam loh tuma thlawn hlawl a ni mai.
Lehkhathiam ve ik, a hminga lehkha zir ve pawh ni lo, vantlang aia thiamna sang zawk neite dinhmun chu chutiang chu a ni a. Thiamna nei hran lote dinhmun phei chu la hniam tak a ni. Industry tia sawi dawn chuan service industry - restaurant, thingpui dawr, printing press, dawr leh thil dang dang a awm nual a. An sumdawnna phei chu a lian hauh lo. Mahse, hna an thawk a. Ni khata darkar 10 thawkte an awm a, a aia tam leh tlem thawkte pawh an awm bawk. Chuti chung chuan thla khata Rs. 1000/- hlawh pha lo an tam mai. Inhlawh chawpa lehkha zir chu hla tak a ni. Vanglai hun chu nitin eichawp dap nan an hmang zo ti tih der mai.
Taxi
Taxi a tam em em a, a neitu tam tak chuan ‘eizawn nan a tlak tawh lo, chhungkaw pawisa lakluh belhchhah nan bak a tlak loh’ an ti a. Khawpui chhung kawngpui erawh taxi chuan a hnawhkhat vek tawh a. Traffic police-te a ti luhai a. Intlanchhawkte an rawt rum rum tawh a. Aizawl khawpuia stand zim te, tlem tak awm an leng lo, traffic police lamin an han mankhawm chu an lungawi lo reng a ni. Mahse, taxi driver chuan thla khatah Rs. 2500/- emaw an hlawh.
Driver
Kum engemawzat kal taah kha chuan driver hi Mizo nula ngaihsan an ni a. Mipa tam takin nih an chak ber a ni. Pawisa han hman mai tur tlachham tura ngaih an ni lo va, sum pawh nei deuh tura ngaih an ni a, Mizo zinga lar em em, meizial pawh tlawn khat cheng hnih man tal lo chu zu lo tura ngaih an ni a, ren em em tura beisei pawh an ni lo bawk. Chu beiseina avang chuan an khawsak chu a hniam ngawt thei lo reng a ni.
Driver hi rinawm tak pawh lo ni se, nitina sum tam tak khawih rengte chu rinawm viau tura beisei tur em ni ang? Nupui leh fate riltama an thih ai chuan pâ ber chu mi buhzema mi a ru chhuak mai tur a ni, tih ngaihdan nei, chhungkaw eizawnnaa pâ dinhmun dah sang em em hnam tan hian Mizo rinawmna tlahniam lo tura beisei chi a ni lo.
Mizorama hna tam takah hian security a awm lo va, organise a ni lo bawk. Private-a thawk driver chu nitin chetsuala thih theihna hmunah a thawk chhuak reng reng a. Vanduaina a tawh palh chuan a ruaituin a duh leh a râl a, chu zawng chu a ni deuh mai. Hna dang pawh chutiang chu tam tak a awm. Workmen’s Compensation Act chu a awm a, mi tam tak chuan beisei ngaihna an hre leh si lo.
Call Centre
Thalai, tam tak chu hmeichhe chak lo tê tê ram pawnah call centre-a thawk turin an chhuak a. Inhlawhna tur chu an hmu, mahse, thenkhat chu zanlaia thawh ngai a ni a, kaisan zelna tur kawng a kaw lo em em mai. Chutah chuan Mizo nula, saptawng hmang thei chin te’n an thawk. Thenkhat chuan, “Vai hoin an thawk tha peih lo va, hmarchhak lamah labour cost tlawm beiseiin hna thawk tur an zawng,” an lo ti lehnghal a. Call centre-a zan laia duty thin tan chuan thawh loha hlawh lak loh tur a nih si chuan pasal neih a harsa duh hle ang. An thawhsakte chu ram changkang tak taka awm an ni a, communication-a hmasawnna chak tak avangin Mizo retheite chu an rawn exploit a ni ber. An hmaa ding zel tur sawrkar chu awm se ram rethei, Mizorama chengte tan chuan hna tha tak zawng a ni tho ve. Zana hnathawka chhuak, kaisanna tur beisei sang vak si lo nula thenkhat chuan nawhchi pawh lo zuar tel mah se khawvel nen hian a inhmeh tho ve. Pu ber tihlawm loh tuma thlawn mai theih a ni bawk si a.
Hetih lai hian Mizoram budget chu kum tin a pung a, kum tin sawrkarin sum a pûk belh a. Sum a pûk chuan kan ram sawrkar a ni si a, mipui chuan lei kan bat belh a ni. Mahse, chung a sum bat chuan mi tam zawk a thlen chuang lo. A thei fâin an chang a, an duh duh an lei a. An duhna hmun hmunah an hmang. Lo thlir dauh dauhtu tan chuan rilru tha tak put reng hi rilru chak loh thlak tak a ni.
Budget leh sorkar hnathawk
Mi tam tak ngaihah chuan contract leh supply chu intihhausak theih dan awlsam ber a ni a. Infrastructure development chu contractor leh supplier chang pha lote lo beisei ve tur awm tak a ni a. Mahse, infrastructure chu hausakna ringawt zawngtu contractor leh supplier thenkhatteah beisei tur a awm thlawt si lo.
Khawvel hmasawn chuan traditional economy a kalsan mek a. Traditional occupation chu innghahna tlak a ni tawh lo. Mahse, chumi chu sawrkar chuan a thlak hlawk thei si lo. Chuti chung chuan government servant economy-ah kan lut a ni reng tho. Sawrkar hnathawkte lah chuan an hrechiang em em lehnghal a, an hlawh chu lo sang ta viau mah se an inthiam lo lem lo. Mizoram tana sumhnarah an ngai. A dik tho. Mahse, sawrkar hnathawk hlawh chu capital generating capital a ni thei lo, consumer capital a ni.
Mizoram tana sum hnâr ber chu sawrkar laipui atanga sum lo kal a ni a. Mizoram budget bakah centrally sponsore scheme-te chu an hmachhuan a ni a. Central atanga sum lo kal a nih avang hian ren lem loh turah kan ngai bawk. Mahse, CSS ho hi a tawp hunah chuan chuti chu a ni mai. Hun tiam nei lem lo a nih chuan a tawp dawn hian a thawktute chu state sawrkarin a lo la chhunzawm mai thin a. Hun tiam nei loho a tawp hunah buaina bak engnge awm ang? Chuti chung chuan CSS hnuaia lut tur pawhin tihpuitu an la ngai deuh roh niin an sawi lehnghal a.
Sawrkar hian engnge a tih theih? Mitinin kan mamawh chu labour leh employment a ni. Sawrkar chuan chu chu  a hria ni awm tak a ni. Labour and employment department chu a nei. Mahse, a thawktute leh labour buaipuitute chuan an indaih loh thu leh sawrkarin a ngaih pawimawh tawk loh thu an sawi fo. An ngai pawimawh lo hle pawh a ni maithei. Hna nghet tur a ni lo tih chhuanlama employment exchange hriattir loha hna lak pawh  sawi a awm thin. Hetih lai hian dan thlirna atang chuan thla thum thawk tling tur hna lak reng reng chu sawrkar hian employment exchange a hriattir ngei ngei tur a ni tih a ni thung.
Labour and employment chuan employment siam thei tur institution thenkhat leh employment exchange-te an enkawl a. Chu bak chu thalai hna mamawh ngawih ngawihte tan thil tih em em an nei lo. Chutih laiin sawrkar chuan a hnuaia hnathawh tur awm thenkhat chu a lo hriattir lote a ni leh thin a. Thalaite’n hna an neih theih na’na kaihhruai emaw kawng kawhhmuh ai chuan sawrkarin hnathawktu tur a zawnna ang chauhin exchange chu a awm a. District exchange tia thendarh thliah an ni bawk. Hetih lai hian sawrkar chuan hna thawktu thar la lo turin sawrkar laipui nen memorundum of understanding (MoU) a lo sign tawh si a. Awmzia a awm lo hle.
Private School leh a thawkte dinhmun
English medium-a thawk pakhat chuan hlawh chu intunnunna lam ni lovin, pocket money ang chauha a ngaih thu a sawi a, “Master Degree neiha, thla khata Rs. 5000/- vel chauh la lut nih chuan tihngaihna vak a awm lo,” a ti a.
“Dem tur ka hre lo, dem ngaihna pawh ka hre lo va. Kan economy chhiat em vangah ka ngai hmiah mai. A bak tihngaihna dang a awm chuang lo,” a ti.
Mizoram-ah private school a tam. Private school tam chhan ber hi eng dang vang ni lovin mi tam tak tan sumdawnna a nih vang a ni.
Chumi awmzia chu zirna chu sumdawnna chi khatah kan hmang a, mi thenkhat tan chuan a hlawk em em a, kan intihhmuh a. Aizawl khawpui chang pawh ni lo thingtlang thlengin English private school a awm.
Kohhran pawhin education reform a buaipui vang nge, sumdawnna lam hawi nge, school tam tak a din.
Thingtlang-ah ngat phei chuan Kohhran school chu english medium a ni deuh vek zawk. Kohhranin  zirna a ngaihtuah viau nge khawpui naupangte changkan rualin thingtlang naupangte changkang ve se a duh vanga din a nih pawh ngaihtuah tham a ni.
Chuti chung chuan Education Department chuan hna tam tak kalpui a nei. Sorkar laipui hnuaiah scheme chhenfakawm tak a awm chu chu SSA a ni. SSA hnuaiah chuan private school-te pawhin hamthatna an dawng a, chu mai a ni lo, sorkar kalta khan private school leh kohhran school tam tak chu Hindi zirtirtu te hial a pe a ni.
A pawimawh ta ber nia lang erawh hlawh chungchang a ni. Private school-a thawh ngawr ngawr aiin zirtirtute chuan kohhran school-a thawh an thlang zawk.
Private school zirtirtu Lalrinmawia chuan, “Private school-a thawh chu a demand a sang a, a neitute nen inhmuhthiam loh palh a hlauhawm a, chutiang hun a thleng a nih chuan kan thlawn tihna a ni mai,” tia sawiin, “Kohhran school-ah erawh inban mai mai a harsa a, security a tha zawk bawk a. Chu chu zirtirtu tan chuan thlanawm zawk tak a ni,” a ti.
Mihiring tute pawh hian ‘security’ kan zawng thin. Kan hnâah a ni emaw mihring nunah a ni emaw security kan zawng a. Chumi a nih vang tlat chuan sorkar hna kan duh thin.
Sorkar chu a thin a nel a, thawh that vak loh pawhin hlawh a kiam chuang lo.
Zawhna lian tak awm erawh chu, sorkar school aiin private school-te result a tha zawk a. Kum zabi 21 hunah meuh phei chuan Mizoram-ah sorkar school product ai chuan private school product an dingchang zawk. Chu chu sorkar tan chuan thil zahthlak tak a ni. Education Department- officer rualte pawhin an fâte chu an enkawl ngei school-a luhtir an tum chuang lo niin a lang.
Mahse, sorkar school-a thawkte leh private school-a thawkte hlawh erawh tehkhin rual a ni si lo. Engvangin nge hlawh chhe zawk dawngtu private school-a thawkte chuan result tha zawk an neih theih ziah si le!
Hemi a nih vang hian a ni maithei, Mizoram sorkar thar chuan Education Reform a buaipui a, a changtu Minister hmalakna hnuaiah education reform  buaipui mek a ni a, rah tha a chhuah ngei pawh a beiseiawm.
Sorkar kalta khan education siamthatna atan hma a la lo a ni chuang lo; voluntary retirement scheme-te a siam a, zirtirtu thiamna hniam zawk neite chu an pension theihna’n ruahmanna a siamsak a nih kha.
A enga pawh chu nise, private school hlawh dinhmun hi a pawng a taka siamthat theih ngawt a ni lo vang. Tuna mi tam tak nghah chu Education reforms kalpui mêk hi a ni.
He reforms hnuaiah hian a duh apiang tan sumdawnna atana English medium school din phalsak an ni lo thei a, chu mai a ni lo, sorkar school hmantlak lohte pawh khaikhawm hial thlengin kalpui a ni thei. I lo thlir ang u.

No comments:

Post a Comment